بررسی زمینه های جامعه شناختی در آثار جلال آل احمد و تطبیق آن با نظریه کنش متقابل نمادی هربرت بلومر

فهرست مطالب
فصل اول : « مقدمات و کلیات » ۱
تاریخچه مطالعاتی ۱
بیان مساله ۷
چارچوب نظری ۸
فرضیات « پرسشهای تحقیق » ۱۳
اهداف مطالعاتی ۱۵
حدود مطالعاتی ۱۶
اهمیت مطالعاتی ۱۷
تعریف اصطلاحات ۱۷
فصل دوم : « مرور مطالعاتی » ۲۲
مطالعه متون تحقیقاتی ۲۳
فصل سوم : « روش تحقیق » ۳۹
مدخل ۴۰
رسش تحقیق ۴۰ طرح تحقیق ۴۱
فن تحقیق ۴۲ طرح تحلیلی ۴۳
طرح زمان اجرایی ۴۵
فصل چهارم : « ارائه و تجزیه و تحلیل اطلاعات » ۴۶
گرد آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات ۴۷
شرایط عینی – ذهنی ۵۰ جستارهای بنیادی جامعه شناسی ۵۸
اجزاء و مفاهیم اصلی هستی شناسی ۵۹
دیدگاه هستی شناسی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی ۶۰
۱-دیدگاه ساختی و کارکرد گرایی ۶۰
۲-دیدگاه تضاد گرایی ۶۴ ۳- دیدگاه تفهمی ۶۶
۴- دیدگاه تفسیر گرایی(کنش متقابل نمادی هربرت بلومر) ۷۱
دین و امور خدایی درآثارجلال آل احمد ۷۲
انسان در اندیشه جلال آل احمد ۸۱
جامعه و روابط متقابل در اندیشه جلال آل احمد ۹۱
اجزاء و مفاهیم اصلی معرفت شناسی و روش شناسی ۹۸
دیدگاه روش شناسی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی ۹۹
۱-دیدگاه ساختی و کارکرد گرایی ۱۰۰
۲-دیدگاه تضاد گرایی ۱۰۲
۳-دیدگاه تفهمی ۱۰۵
۴-دیدگاه تفسیر گرایی (کنش متقابل نمادی هربرت بلومر) ۱۰۸
روش شناسی و معرفت شناسی در اندیشه جلال آل احمد ۱۰۹
اجزاء و مفاهیم اصلی ایستایی شناسی اجتماعی ۱۱۹
دیدگاه ایستایی شناسی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی ۱۲۰
۱-دیدگاه ساختی و کارکرد گرایی ۱۲۰
۲-دیدگاه تضاد گرایی ۱۲۳
۳-دیدگاه تفهمی ۱۲۵
۴-دیدگاه تفسیر گرایی (کنش متقابل نمادی هربرت بلومر) ۱۲۸
ایستایی شناسی در اندیشه جلال آل احمد ۱۲۹
جامعه شناسی سیاسی ۱۲۹
جامعه شناسی اقتصادی ۱۴۳
جامعه شناسی روستایی ۱۵۰
اجزاء و مفاهیم اصلی پویایی شناسی اجتماعی ۱۵۶
دیدگاه پویایی شناسی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی ۱۵۷
۱-دیدگاه ساختی و کارکرد گرایی ۱۵۷
۲-دیدگاه تضاد گرایی ۱۵۹
۳-دیدگاه تفهمی ۱۶۱
۴-دیدگاه تفسیر گرایی(کنش متقابل نمادی هربرت بلومر) ۱۶۴
شرایط تغییرات اجتماعی در اندیشه جلال آل احمد ۱۶۵
مراحل تغییرات اجتماعی در اندیشه جلال آل احمد ۱۶۹
کارگزاران تغییرات اجتماعی در اندیشه جلال آل احمد ۱۷۶
تحلیل تکنیکی و تئوریکی ۱۹۰
فصل پنجم : « استنتاج و توصیه ها » ۱۹۸
نتایج تحقیق ۱۹۹
توصیه ها(پیشنهادات) ۲۰۹
ضمائم ۲۱۱
زندگینامه ۲۱۲
سالشمار زندگی ۲۲۰
فهرست کتب با سال انتشار ۲۲۳
کتابنامه ( فارسی ، لاتین ) ۲۲۵

مقدمه
این تحقیق در نظر دارد در فضای اندیشه و آثار یکی از مطرح ترین و با نفوذترین روشنفکران دوره اخیر حیات اجتماعی ایران جلال آل احمد کنکاش کرده و مقولات جامعه شناختی موجود در آثارش را شناخته و مدون سازد .
بیان واقعیتها از طرق تحلیل محتوای آثار نویسندگان علیرغم منزلت و پایگاه والای اجتماعی آنها بسیار مهم و در خور اعتنای جدی است ، در این راستا نقد و بررسی آراء اجتماعی آل احمد که در یکی از برهه های تاریخ معاصر ایران از ارج و اهمیتی برخوردار بوده از این مقوله مستثنی نیست .
با اینکه آل احمد را روشنفکر و از آگاهان اجتماعی درجه اول فرض کرده اند ، این تحقیق بر آن است تا پاسخی برای این پرسش بیابد که آیا آل احمد رویکردی علمی – جامعه شناختی به مسائل اجتماعی داشته است ؟
« تاریخچه مطالعاتی »
در ارتباط با مطالعاتی که در این خصوص صورت گرفته ، حداقل تحت عنوان مورد نظر تحقیق ، مطالعه ای صورت نگرفته است و بیشتر مطالعات را در این راستا مطالعات ادبی تشکیل می دهد .
لذا بمنظور کمک به امر تحقیق ، به بررسی دو اثر پرداخته می شود :
۱- چراغی ، فرخ « جامعه شناختی آثار جلال آل احـمد : کنکاشـی در جـامعه شناسی ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات » ، اراک : ( بی جا ) ، ۱۳۷۴ ، رساله فوق لیسانس جامعه شناسی
۲- سروری ، جمشید « قشر بندی و طبقات اجتماعی با کندو کاوی در آثار جلال آل احمد » پایان نامه دانشجویی کارشناسی ارشد .
- اثر اول خلاصه رساله ایست ، تحت عنوان « بررسی جامعه شناختی در آثار جلال آل احمد : کنکاش در جامعه شناسی در ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات ، از فرخ چراغی که زمستان ۱۳۷۴ در دانشگاه اراک ، با راهنمایی استاد ، دکتر ح . ا . تنهائی و مشاوره دکتر علی رضا کلدی به انجام رسیده است .
این رساله براساس روش شناسی علمی دانشگاهی ، در پنج فصل تنظیم گردیده است ، که در مجموع زیر عنوان فوق الذکر ، کنکاشی است در جامعه شناسی ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات ، و سعی در کشف و ارائه بنیانهای جامعه شناسی آثار نویسنده ، یعنی جلال آل احمد دارد .
فصل اول : براساس روش شناسی علمی ، به تدوین تاریخچه مطالعاتی ، بیان مسئله ، طرح پرسشهای تحقیقاتی ، اهداف ، حدود مطالعاتی و تعریف اصطلاحات پرداخته است. در این رساله بجای فرض از پرسش تحقیقاتی استفاده گردیده است و پرسشها با عنوان کلی ، خلاصه شده اند پیرامون جستجوی چهار مبحث ، هستی شناسی ، ایستائی شناسی، روش شناسی و پویائی شناسی در آثار آل احمد . در اهداف مطالعه ، محقق به دنبال طرح اهداف تحقیق پیرامون پیدا نمودن پاسخ پرسشهای تحقیق است .
در مورد اهمیت مطالعاتی ، محقق در خلاصه رساله چنین می آورد :
« تحقیق تاکید دارد بر لزوم شناسائی و معرفی اندیشمندان متفکر انسانگرا ، تا با استفاده از شیوه آنها با بازگشت به خویشتن خویش و تکیه بر نظرات متفکرین ایرانی ، پایه های فرهنگ اصیل خود را باز شناخته و با توشه برداشتن از آن ، سدی محکم در برابر هجوم فرهنگهای گوناگون بسازد و برای مبارزه با خود بیگانگی و بی هویتی در برابر تئوری پردازان با شناخت اندیشه متفکران ایران زمینه رشد این اندیشه ها را در جامعه به وجود آورد . » [۴]
در مبحث تعریف اصطلاحات ، با استفاده از کتب معتبر به تعریف اصطلاحات پرداخته است .
فصل دوم : اختصاص داده است . به نقد و بررسی چند کتاب . از جمله :
۱- کتاب واقعیت اجتماعی و جهان داستان ، نوشته جمشید مصاحبی پور ایرانیان ۲ – کتاب راز چشم برادر ، شمس آل احمد .
۳ – کتاب ، قصه نویسی – نوشته رضا براهنی .
۴ – نقد آثار جلال آل احمد ، نوشته عبدالعلی دسغیب .
در فصل سوم براساس اصول روش شناسی به معرفی روش تحقیق ، روش شناسی ، طرح تحقیق، فن تحقیق ، طرح تحلیلی و طرح زمان اجرا پرداخته است . ضمنا نامبرده از طرح تحقیق توصیفی – تحلیلی و فن مطالعه کتابخانه ای و تکنیک استنباط استفاده نموده است .
فصل چهارم را با ارائه و تحلیل داده ها شروع نموده ، ابتدا به ترسیم شرایط عینی و ذهنی ، زمان جلال پرداخته ، سپس به طرح جستارهای جامعه شناختی و بررسی پرسشهای تحقیق پرداخته است ، در این راستا به طرح نظرات جامعه شناسان برجسته در این رابطه توجه نموده است ( برای روشن شدن موضوع ) ، در پایان به طرح تحلیل تئوریکی و بررسی نظرات فروم پرداخته و سپس به مقایسه نظرات آل احمد با آنها در فصل پنجم همت گماشته است .
۲- اثر دوم : این رساله در دو بخش و مشتمل بر نوزده فصل است . نگارنده در بخش نخست کلیات و نمونه های کلی در تشخیص قشر بندی و طبقات اجتماعی را در شش فصل بیان کرده است .
فصل اول : محتوا ، منابع و روش
فصل دوم : قشر بندی اجتماعی
فصل سوم : طبقات اجتماعی
فصل چهارم : درباره منشا نابرابری اجتماعی
فصل پنجم : مروری بر اندیشه ها و نظـریه های تاریخـی و معاصر مربـوط بـه قشر بندی اجتماعی
فصل ششم : قشر بندی و طبقات اجتماعی و پایگاه طبقاتی از دیدگاه اسلام
در بخش دوم مشخصات ویژه اقشار و طبقات را در ساخت اجتماعی ایران در آثار جلال آل احمد طی سیزده فصل مورد مداقه قرارداده است .
فصل اول : آثار آل احمد و زندگی او
فصل دوم : آل احمد و قشر بندی و طبقات اجتماعی
فصل سوم : طبقات حاکم
فصل چهارم : قشر روشنفکران
فصل پنجم : قشر روحانی
فصل ششم : اقشار شهری
فصل هفتم : طبقات روستائیان
فصل هشتم : طبقه کارگر
فصل نهم : طبقات مرفه
فصل دهم : قشر زنان
فصل یازدهم : قشر معلمان و حال و آینده معلمان در نظام پهلوی و آینده آموزش و پرورش
فصل دوازدهم : قشر اهل قلم ( نویسندگان )
فصل سیزدهم : قشر شعرا و نگرش آل احمد به شعر و شاعران
نویسنده قصد داشته که از زاویه اصول و مبادی جامعه شناختی به اندیشه های آل احمد نگریسته و دریابد که وی به مسائل در قلمرو قشربندی طبقات اجتماعی چگونه می اندیشیده ، و اندیشه اش چه ارمغانی برای تفکر اجتماعی آورده است . محقق درصدد پاسخگویی به سوالاتی در مورد طبقات و دلایل پیدایش ، ضرورت وجود یا عدم لزوم آن بوده و بعنوان مطالعه ای موردی آثار آل احمد را انتخاب نموده لذا به اصول و محتوای اندیشه های آل احمد نپرداخته بلکه در حاشیه کار خود با جامعه شناسی ادبیات تماس حاصل کرده است .
رساله مورد بررسی مشخصات ویژه اقشار و طبقات اجتماعی ، ساخت اجتماعی جامعه ایران را در مجموعه آثار آل احمد بررسی کرده و در هر فصل ( مجموعا سیزده فصل) یکی از اقشار و طبقات را مورد بررسی قرار داده و مشخصات آن را بازگو کرده و سرانجام با ذکر ملاکهای تحرک اجتماعی از دیدگاه آل احمد و نتیجه گیری نوشته خود را به پایان رسانده است . در بخش نتیجه گیری نویسنده نظام اجتماعی با نظریه تضادگرایان به ویژه با آراء مارکسیستها مطابق دانسته و نگرش او را در این باب بیشتر مبتنی بر تجربیات فردی ، نه بر پایه تحقیقات علمی می داند . نویسنده چنین اظهار می کند :
« بطور کل نظام اجتماعی آل احمد نظامی مقشر است و ماهیت طبقاتی دارد . با تاملی در اندیشه های وی در خصوص قشر بندی و طبقات اجتماعی و تطبیق آن با نظریه های رایج در جامعه شناسی این نتیجه بدست می آید که نظریات و تعاریف وی از طبقات ، اقشار و تیپهای اجتماعی از یکسو به احساسات مشخص ، تربیت سنتی – مذهبی استوار است . به همین دلیل با قضاوتهای ارزشی آمیخته شده است . از سوی دیگر تحت تاثیر فلسفه علمی و اجتماعی سوسیالیسم است . همچنین نگرش وی به طبقات و انتساب برخی از ویژگیها و اوصاف به آنها بیشتر مبتنی بر تجربیات فردی اوست تا تحقیقات علمی